Merkezi borsalar, kripto para piyasası için büyük bir sorun teşkil etmektedir. Blockchain teknolojisi(Bitcoin) mevcut sistemin eksikliklerine/olumsuzluklarına bir başkaldırı olarak piyasaya sürülmüştür. Bu eksikliklerin başında sınırsız para basımı, merkezi otoritelerin itibari paralar üzerinde tam kontrolünün olması, merkezileştikçe şeffaflıktan uzaklaşmak gibi konular gelir.

Bir bitcoin transferi yaparken bu işlem hem şeffaftır hem de aynı zamanda gizlidir. Adresiniz blok zincirde takip edilebilir fakat bu adresin size ait olduğunun bilgisi blok zincirde bulunmamaktadır. Bu işlem için herhangi bir otoriteden onay alınması gerekmez. Birbirleriyle uzlaşmış binlerce bitcoin node’u bu işlemi gerçekleştirir. Fakat bitcoin alıp bu bitcoini merkezi bir borsada tutmak, bu borsada işlem yapmak, bu teknolojinin yaratılış amacına tamamen ters ve tezat bir durumdur.

Sansüre karşı dayanıklı olan, yani sansürlenemeyen, bitcoin blok zincirindeki bitcoinlerinizi merkezi borsaya göndererek, bu borsaya sansür imkanı vermiş oluyoruz ve tüm kontrolü bu borsalara bırakıyoruz. Şirket hissesinden farkı kalmıyor yani…

Şimdi gelin merkezi borsaları ve merkezsiz borsaları kıyaslamalarla ve başlıkları kategorize ederek inceleyelim.

CEX = (Centralised Exchange- Merkezi Borsa)

DEX = (Decentralised Exchange - Merkezsiz Borsa)

1-Fonların Kontrolü

a- CEX’lerde fonların kontrolü borsanın elindedir. Tüm kullanıcıların varlıkları havuzlarda tutulur. Türk borsası olan Thodex borsasının sahibinin tüm kullanıcılarının varlıklarını alarak ülkeden kaçabilmesi, tüm kontrolün borsanın elinde olduğunun net bir örneğidir. Hatırlatalım, “not your key, not your coin”(gizli anahtar sizde değilse coin sizin değildir).

b- DEX’lerde fonların kontrolü kullanıcının kendisindedir. Private keyler ile (özel anahtar) ve 12/24 seed kelimeleri ile varlıklarınıza destekleyen tüm platformlardan ulaşabilirsiniz. Doğru bilinen bir yanlışa daha değinelim. Metamask cüzdanınıza ETH attınız, kullanıcılar ETH’lerinin bu wallet cüzdanının içinde olduğunun düşünürler fakat durum böyle değildir. Aslında ETH leriniz blockchaine kaydedilmiş bir kayıttır ve ETH ler blockchainin içindedir. Bu cüzdan sadece sizin bu varlıklara erişmenize imkan tanır. Mesela 5 ETH’niz varsa ve  12 kelimenizi 5 farklı metamaska da kurarsanız 5 metamaskta da bu 5 ETH’niz gözükür. O zaman soru şu, ETH ler hangi cüzdanda? Cevap: Hiçbirinde. ETH’ler blockchainin içinde. Ve bu 12 kelimelik seed ile erişirsiniz varlıklara. Cüzdan şifremizi(24 kelime veya cüzdan yedeği) saklarken veya gönderim işlemleri yaparken dikkatli olmakta fayda var. Merkezsiz borsalar dezavantaj olarak bir support’a (destek ekibine) sahip olmadığı için hatalı bir işleminde kullanıcı fonlarını kaybetmekle karşı karşıya kalabilir. Unutmayın, blockchain merkezsizdir ve karşınızda kodlardan başka muhatap yoktur.

2-Gizlilik

a- CEX borsasında yapılan tüm işlemler borsa tarafından izlenebilir ve incelenebilir. Genelde çoğu borsa kullanıcılarından KYC (know your customers- kullanıcılarını tanı) ister. Bu sizin gizli bilgilerinizin merkezi borsalara vermeniz gerektiği anlamına gelir. Günümüzde ‘big data’ nın ne kadar değerli olduğunu düşünürsek bu bilgiler borsalar için  ciddi bir güç anlamına gelir. Her ne kadar kişisel verilerin korunması kanununa göre verilerin üçüncü taraflarla paylaşılması suç teşkil etse de şimdiye kadar bunun örneklerini defalarca gördük malesef. Veriler direk verilmese bile yine şimdiye kadar hackerlar tarafından kişisel verilerin sızdırıldığına dair haberler görmüşsünüzdür. Bu durumlar malesef kaçınılmazdır ve kişisel verilerimizi korumak öncelikle kendi yükümlülüğümüzdür. 

b- Merkeziyetsiz borsalarda (DEX), KYC gerekmez. KYC isteyen bir merkezsiz borsanın merkezsizliğini sorgulamalıyız. Buna rağmen günümüzde her ne kadar ironik olsa da KYC isteyen merkezsiz borsalara rastlamamız mümkündür. Gizlilik konusu merkezsiz borsadan merkezsiz borsaya değişiklik gösterir. Bundan dolayı bu konuyu Hydranet DEX özelinde ayrı bir makalede tekrar ele alacağız.

3-Güvenlik

a- CEX’lerde tüm kullanıcıların fonları havuzlarda tutulur demiştik. Bu durumun hackerlar için iştah kabartıcı bir durum olduğunu söyleyebiliriz. Bir merkezi borsanın 10 bin kullanıcısı var ve her kullanıcı borsaya 10 btc emanet etti. Toplamda 100 bin btc demektir. Borsalar genelde bu miktarın bir kısmını soğuk cüzdanda saklarlar ve bir kısmını da sıcak cüzdanda saklarlar. Bu sıcak cüzdanların en üst düzeyde güvenlik önlemleri alınarak korunması gerekir çünkü hacker saldırısına uğrama konusunda soğuk cüzdanlara nazaran çok daha fazla riskli durumdadırlar. Avcısınız ve 100 geyiğin aynı yerde bulunduğunu varsayarsak işiniz pek zor olmasa gerek.  

b- DEX’lerde fonların güvenliği kullanıcılara aittir. Tabi bu konuda kullandığınız DEX borsasının kodlarında bulunan herhangi bir açık fonlarınızı kaybetmenize neden olabilir. Deminki verdiğimiz örneğe göre 10 bin kullanıcının 10 ar bitcoini, bir havuzda toplanmadı ve herkes varlıklarını kendi cüzdanında tutmuş oldu. Hacker’lar bir hack ile uğraşırken uzunca bir zaman ve çokça çaba harcadıklarını düşünecek olursak hiçbir hacker 10 btc için o kadar uğraşmaz diyebiliriz. 100 keklik farklı yerlere dağılmış ve hedef saptırılmış diye düşünebiliriz.(asla size keklik demiyoruz :D)

4-İtibari Para Kullanılabilirliği

a- CEX’ler bu konuda öndedirler. Merkezi borsalar genelde ülkelerin kanunlarına göre değişiklik gösterse de şirket adı altında kurulan ve hizmet veren web sitelerden oluşur. Ülkenin kanunlarına uygun bir yapıda olmaları dolayısıyla bankacılık sektörüyle bağlantıları vardır. Banka hesabınızdan merkezi borsalara itibari paranızı (dolar, euro, türk lirası) göndererek kripto para yatırımı yapabilirsiniz. Aynı şekilde mevcut kripto paralarınızı merkezi borsalar aracılığıyla satarak itibari paraya dönebilir ve bu paranızı banka hesabınıza merkezi borsanın şirket bünyesindeki banka hesabından talep ederek alabilirsiniz. 

b- DEX’ler de itibari para bulunması günümüz teknolojisi ile mümkün değildir. Zaten bundan dolayıdır ki stabil coinler/tokenler günümüzde yaygınlaşmış ve bu işlevi görmektedir. DEX kullanıcıları genelde kripto para yatırımları için merkezi borsaları bir köprü işlevi olarak kullanmaktadırlar, itibari paraları ile merkezi borsadan stabil coin veya kripto para alarak bu varlıkları merkezsiz borsalara kolay bir şekilde çekebilirsiniz.

5-Emir Defteri

a- CEX’lerde geleneksel orderbook vardır. Emirlerden oluşan emir tahtası mevcuttur. Hangi fiyatta ne kadarlık alış veya satış var takip etmesi kolaydır. Botlar emir girerken her iki tarafada emir girerek orderbook’a likidite sağlarlar. Kullanıcı yüklü miktarda alım satım yapacaksa fiyatı ne kadar düşüreceğini veya yükselteceğini, yani price impact’i (fiyat etkisini) işlemi yapmadan önce kestirebilir. Bu durum onu işlem yaparken zarar etmekten kurtarabilir.

b- DEX’lerde bazılarında geleneksel orderbook olduğu gibi çoğunluğunda havuz(pool) sistemi vardır. Kullanıcılar havuzlara karşı işlem yaparlar. Limit emirleri direk havuza eklendiği için hangi fiyatta hangi emir vardır görünmez. Bu durum yapılacak işlemin öngörülebilirliğini azaltır, eğer bu borsaları kullanma konusunda yeterli bilgiye sahip değilseniz işlem yaparken price impact konusunda fazla etkilenebilir ve varlıklarınızı olduğundan daha pahalıya alabilir veya daha ucuza satabilirsiniz. Ayrıca bu havuzlar tüm emirleri tek bir kontrat adresinde topladığı için hack riskini arttırır ve havuzların komple boşalma durumları ortaya çıkabilir.

Her iki tür emir tipinin avantajları ve dazavantajları olsa da geleneksel orderbook yani emir tahtası kullanımı daha güvenli ve daha kullanışlıdır. Hydranet DEX diğer çoğu dex’de olduğu gibi pool sistemini kullanmaz, geleneksel orderbook kullanır. 

6-Kullanım Kolaylığı

a- CEX’ler kullanış bakımından daha kolaydırlar. Arka planda karmaşık bir yapıya sahip olmadıkları için kullanıcı tarafında arayüzleri daha sade ve basittir. Emirler/işlemler merkezi bir serverda işlenir(blockchain’e değil borsanın kendi veri tabanına). Borsalar genelde teknoloji ile arası pek iyi olmayan kullanıcıları için daha basit bir arayüz sunarak hitap ettikleri kitleyi büyütmeye çalışırlar. Bunlardan dolayı her ne kadar karışık arayüze sahip olan merkezi borsalar mevcut olsa da(bitfinex) genelde borsalar arayüz bakımından kullanımları kolaydır. 

b- DEX’ler merkezi borsalara göre genel olarak kullanımı daha zor borsalardır. Bazı DEX’leri kullanabilmek için varlıkları köprüler vasıtasıyla farklı ağlara aktarmamız gerekebilir. bu tarz karışık işlemler hakkından yeterli bilgisi olmayan kişiler için bu tür borsaları kullanmak riskli olabilir. Farklı bir ağdan adres alıp desteklenmeyen ağa yanlışlıkla varlıkların gönderimi, varlıkların kaybolmasına neden olabilir. Bundan dolayı merkezsiz borsaları kullanırken dikkatli olmakta fayda vardır. Hydranet DEX’ kullanmak için varlıklarınızı farklı ağlara taşımanıza gerek yoktur. Yerel coinlerle/tokenlerle işlem yapılır. Yani gerçek Bitcoin ve Ethereum kullanılır. Bu konu hakkında da ayrıntılı makale hazırlayacağız. 

7-Blockchain fee’leri ve Borsa fee’leri

a-CEX’ler fee bakımından biraz daha uygun borsalardır. Merkezi borsalarda yapılan alım satım işlemleri blok zincirine işlenmez ve dediğimiz gibi bilgiler borsanın kendi veri tabanında tutulur. İşlemlerin blok zincire işlenmemesi fazlasıyla olumsuz bir durum olsa da şuan fee bakımından incelediğimiz için fee bakımından merkezi borsalar bir tık daha avantajlı diyebiliriz. 

b-DEX’ler için ise genelde alım satım işlemi yaparken hem borsaya fee vermemiz gerekir hem de blockchain’deki madencilere fee vermemiz gerekir. Çünkü yapılan işlemler direk blockchaine işlenir. İkinci katman bazı DEX’lerde blockchain madencilerine fee ödemenize gerek kalmayabilir(Loopring). Veya Arbitrum gibi ağlarda alım satım yapıyorsak madencilere daha az fee veririz. Hydranet DEX üçüncü katman bir DEX olduğu için alım satım işlemlerinde madencilere fee ödenmez. Bu konuda hakkında da ayrıntılı bir makale hazırlayacağımız için şuan detaya girmiyoruz.

SONUÇ

Her iki borsa türününde avantajlarını ve dezavantajlarını başlıklar halinde irdelemiş olduk. Sizinde fark edeceğiniz üzere her ne kadar merkezsiz borsalar kullanım kolaylığı ve erişim kolaylığı sağlasada çok fazla dezavantaja sahipler. Yayınlanan raporlar, gelecekte merkezsiz borsaların kullanımının merkezi borsaları geçerek kripto para piyasasının olması gerektiği gibi daha fazla merkezsizleşeceği yönünde. Bizimde görüşümüz bu yönde. Merkezsiz borsaların çoğu konuda merkezi borsalardan üstün olduğunu görmüş olduk. Neden Hydranet DEX makalemizde ise Hydranet DEX in diğer DEX’lerden üstün yanlarını incelemiştik.

 Yani = merkezi borsalar < merkezsiz borsalar < Hydranet DEX.